Πενήντα ένα χρόνια μετά την πτώση της Χούντας και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, η Μεταπολίτευση εξακολουθεί να αποτελεί σημείο αναφοράς και αντικείμενο βαθιάς αποτίμησης. Με την οπτική του συνταγματικού δικαίου, ο Νίκος Παπασπύρου, Αναπληρωτής Καθηγητής στη Νομική Σχολή Αθηνών, περιγράφει με σαφήνεια την ιστορική σημασία της περιόδου, τα επιτεύγματα που την καθιέρωσαν ως τη σταθερότερη φάση του πολιτεύματος, αλλά και τις σημαντικές θεσμικές και οικονομικές εκκρεμότητες που επιμένουν.
Παράλληλα, στρέφει το βλέμμα προς το μέλλον, αναδεικνύοντας τη νέα πρόκληση: τη μετατόπιση της εξουσίας από τις πολιτικές στις τεχνολογικές δομές, και την ανάγκη να προστατευθούν τα φιλελεύθερα θεμέλια της δημοκρατίας — όχι μόνο από την αυθαιρεσία του κράτους, αλλά και από την αδιαφάνεια των αλγορίθμων.
Η Μεταπολίτευση αποτέλεσε μια βαθιά τομή για τη χώρα: μια αλλαγή παραδείγματος στην πολιτική και κοινωνική της δομή. Άνοιξε τον δρόμο στον πλουραλισμό και την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, εγκαταλείποντας τον φόβο και τον πατερναλισμό της μετεμφυλιακής περιόδου.
Το Σύνταγμα του 1975 και η θεσμική σταθερότητα
Το κορυφαίο επίτευγμα της περιόδου ήταν το Σύνταγμα του 1975. Όχι τόσο για τις επί μέρους διατάξεις του –που αντικατοπτρίζουν την εποχή τους και τις τότε ιδεολογικές αγωνίες– αλλά για το ότι κατέστη το θεμέλιο μιας δημοκρατικής και υπεύθυνης διακυβέρνησης, μιας πραγματικής εναλλαγής, με κανόνες και συμπερίληψη.
Ήταν μια αληθινή μεταβολή στο πώς νοείται και λειτουργεί το δημόσιο σύστημα της χώρας – και αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον Κωνσταντίνο Καραμανλή, που είχε βιώσει από κοντά τις αυθαιρεσίες του παλατιανού παρασκηνίου και τις δυσκολίες άσκησης υπεύθυνης εξουσίας στην προχουντική Ελλάδα.
Δεύτερη κρίσιμη τομή: η ένταξη της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Παρότι οι Έλληνες διατηρούν διαχρονικά μια αμφίθυμη, ακόμη και συμφεροντολογική σχέση με τη φιλελεύθερη Δύση, η ευρωπαϊκή πορεία της χώρας είχε τεράστια σημασία.
Η σύνδεση με τη Δυτική Ευρώπη μάς προσέφερε σταθερότητα, γεωπολιτική ασφάλεια, θεσμική και πολιτισμική ώσμωση – αλλά και απτά συμφέροντα, που εξηγούν γιατί, ακόμη και στην περίοδο της κρίσης και των πειραματισμών, η Ελλάδα δεν έφυγε από την Ευρώπη.
Οι εκσυγχρονισμοί που δεν έγιναν ποτέ
Και όμως, παραμένει ένα βασικό ανολοκλήρωτο κεφάλαιο: ο δομικός εκσυγχρονισμός του κράτους, της διοίκησης και της οικονομίας. Στην Ελλάδα, ποτέ δεν ριζώθηκε πλήρως η φιλελεύθερη ιδέα ότι η κοινωνική συνεργασία στοχεύει στο αμοιβαίο όφελος μέσα από τον ανταγωνισμό και τις ανοιχτές ευκαιρίες.
Αντίθετα, η πολιτική και οικονομική δομή παρέμειναν ολιγοπωλιακές, με το κράτος να λειτουργεί συχνά ως αντιπαραγωγικός πάροχος ρουσφετιών και πατρωνίας, όχι ως εγγυητής δημιουργικότητας και επένδυσης.
Επομένως, διακρίνονται δύο επίπεδα θεσμικής κόπωσης:
Στην Ελλάδα, πολλοί πολίτες νιώθουν πως οι θεσμοί δεν εκπλήρωσαν τις υποσχέσεις που έδωσαν εκ μέρους τους οι πολιτικοί. Η ρητορική περί συνεχών αναθεωρήσεων του Συντάγματος εντείνει αυτή τη δυσπιστία, ακόμη κι αν οι πραγματικές παθογένειες βρίσκονται στην πολιτική ιδιοτέλεια ή στις ιδεοληψίες – όχι στους ίδιους τους θεσμούς.
Σε ευρύτερη ευρωπαϊκή κλίμακα, η κόπωση αυτή αφορά την υπερφόρτωση του κράτους, που συνεχώς αναλαμβάνει περισσότερες αρμοδιότητες και δεσμεύεται από περισσότερη γραφειοκρατία – κάτι που αποκλείει τους μικρούς παίκτες και γεννά νέες ανισότητες.
Αυτή η δυσφορία ευνοεί αυταρχικές ρητορικές. Όμως, ο σύγχρονος αυταρχισμός δεν δίνει λύσεις – απλώς χειραγωγεί τις δομές προς όφελος των ισχυρών και σε βάρος της εναλλαγής και της ελευθερίας.
Η τεχνολογική πρόκληση και η νέα μορφή ισχύος
Η μεγάλη συνταγματική πρόκληση του μέλλοντος είναι, σύμφωνα με τον καθηγητή, ο μετασχηματισμός της εξουσίας από την τεχνολογία. Οι αλγόριθμοι επιτρέπουν:
- Τη χειραγώγηση της ροής πληροφορίας
- Την ενίσχυση πολιτισμικών διαιρέσεων
- Την απορρύθμιση ολόκληρων επαγγελματικών κλάδων
- …και όλα αυτά χωρίς δημοκρατική λογοδοσία, που παραδοσιακά απαιτούσαν τα φιλελεύθερα συντάγματα για την άσκηση εξουσίας.
Ο κρατικός έλεγχος δεν είναι η απάντηση – αντίθετα, κρύβει εξίσου αυταρχικές παγίδες. Το χειρότερο σενάριο είναι ο εναγκαλισμός πολιτικής και τεχνολογικής ισχύος, σε έναν κόσμο όπου ούτε η ψήφος ούτε το πορτοφόλι του πολίτη μπορούν να επηρεάσουν τίποτα.
Συμπέρασμα: Να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία, όχι ως ρητορική, αλλά ως ανοιχτή δομή
Η Μεταπολίτευση δεν ήταν απλώς μια μεταβατική περίοδος. Ήταν μια ριζική αλλαγή νοοτροπίας, μια τομή εμπιστοσύνης στους θεσμούς και στον δημοκρατικό πλουραλισμό.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η υπεράσπιση των φιλελεύθερων θεσμών δεν σημαίνει εξιδανίκευση, αλλά συνειδητή ενίσχυση των ανοιχτών δομών και των αντιβάρων, για να μπορεί η κοινωνία να λύνει τα προβλήματά της – όχι να ζητά έτοιμες απαντήσεις.
* Ο Νίκος Παπασπύρου είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στη Νομική Σχολή Αθηνών
